Праблемы абмеркавалі гісторык, прафэсар Павал Церашковіч, кандыдат філязофскіх навук Павал Баркоўскі, сацыёляг і дасьледчых гістарычнай памяці Аляксей Ластоўскі і мэнэджэр у сфэры сацыяльна-культурніцкіх ініцыятыў Надзея Гарэцкая — усе чацьвёра працуюць за межамі краіны, але працягваюць, як выказаўся вядомы беларускі філёзаф Уладзімер Фурс, «думаць Беларусь». Размова адбылася на пляцоўцы, створанай Інстытутам разьвіцьця і сацыяльнага рынку ў Беларусі і Усходняй Эўропе. Гэта ўжо трэцяя дыскусія ў межах сэрыі «Пяць год супрацьстаяньня: Quo vadis, Беларусь? (Куды ідзеш, Беларусь? — РС)».
Як наступае «мяккая сіла»
Кандыдат гістарычных навук Павал Церашковіч дасьледаваў інструмэнты «русского мира», празь якія Расея па ўсім сьвеце праводзіць культурніцкую і палітычную экспансію. Сярод 190 краінаў сьвету, на якія нацэліліся расейскія арганізацыі ўплыву, Беларусь займае асаблівае месца — тут у іх дасягненьняў як нідзе, мяркуе дасьледчык.
- Галоўным інструмэнтам расейскай «мяккай сілы» Павал Церашковіч называе фонд «Россотрудничество», які ад свайго ўтварэньня ў 2008 годзе пашырыўся ўжо на 90 краін сьвету, дзе адкрыліся гэтак званыя «Русские дома». Фармальна арганізацыя зь бюджэтам у 55 мільёнаў эўра займаецца распаўсюдам расейскай мовы, дзеля чаго арганізоўвае моўныя курсы, праводзіць фэстывалі, шырока прадстаўленая ў сацыяльных сетках. У Беларусі «Россотрудничество» мае ажно 4 прадстаўніцтвы (Менск, Гомель, Гродна і Берасьце) і інфацэнтар у Магілёве. Сярод іншага, фонд распаўсюджвае георгіеўскія стужкі, запрашае беларускіх школьнікаў на прагляды прапагандысцкіх расейскіх фільмаў.
- Другім па важнасьці інструмэнтам прасоўваньня рускага ўплыву, паводле Паўла Церашковіча, ёсьць фонд «Руский мир», які мае велізарны бюджэт — каля 130 мільёнаў даляраў. Фонд мае свой часопіс, прадстаўніцтвы ва ўнівэрсытэтах ды іншых установах у больш як 100 краінах сьвету. У Беларусі фонд «Руский мир» мае тры прадстаўніцтвы і два кабінэты — у Берасьцейскім дзяржаўным унівэрсытэце імя А.С.Пушкіна і ў адной зь сярэдніх школ Міёраў.
- Таксама гісторык зьвярнуў увагу на дзейнасьць у Беларусі «Фонду падтрымкі публічнай дыпляматыі імя А. М. Гарчакова». «Фармальна гэта няўрадавая арганізацыя, але насамрэч ёй кіруе МЗС Расеі. Празь яго прадстаўляюць вялікую колькасьць стыпэндый, чым карыстаюцца беларускія навукоўцы», — распавёў Павал Церашковіч.
Улічваючы дзейнасьць у Беларусі і іншых арганізацыяў расейскага ўплыву Павал Церашковіч ацаніў становішча з нацыянальнай ідэнтычнасьцю беларусаў як «вельмі небясьпечнае».
«Нападкі на каштоўнасьці беларускай нацыянальнай культуры»
З высновамі калегі пагаджаецца кандыдат навук Павал Баркоўскі, які прааналізаваў уплыў на беларускую самасьвядомасьць расейскіх мэдыяў і паводзіны беларускага чыноўніцтва. Паводле сацыёлягаў, ад 35 да 40% беларусаў цяпер знаходзяцца пад трывалым уплывам расейскіх СМІ, а на ўнутраным культурніцкім рынку расейскі ўплыў стаў дамінуючым.
«Масіраваная прарасейская прапаганда суправаджаецца нападкамі на каштоўнасьці беларускай нацыянальнай культуры, — Павал Баркоўскі згадвае кампанію супраць выставы беларускіх нячысьцікаў, якую ініцыявалі адэпты рускага міра пад прыкрыцьцём абароны праваслаўных традыцый. — Пад выглядам змаганьня з гэтак званым нэапаганствам фактычна вядзецца барацьба з элемэнтамі традыцыйнай народнай культуры беларусаў».
Стан беларускай мовы дасьледчык ацаніў як катастрафічны: ужо менш за 10% беларускіх школьнікаў навучаюцца па-беларуску, між тым як яшчэ ў 1990 годзе, на момант распаду СССР, такіх было каля чвэрці.
«Беларускую мову рознымі спосабамі спрабуюць выціскаць з публічнай прасторы: вяртаюць расейскае напісаньне назвам вуліц, прыпынкам, на транспарце. Відавочна ўзяты курс на інтэнсіўную русыфікацыю і гэта толькі ўзмацняецца пачынаючы з 2020 году», — мяркуе Павал Баркоўскі.
Для змаганьня з расейскім уплывам ён прапануе мабілізаваць рэсурсы грамадзтва, у тым ліку той часткі, якая апынулася ў эміграцыі.
«Дыскрэдытацыя постаці Кастуся Каліноўскага»
Дасьледчык гістарычнай памяці Аляксей Ластоўскі прааналізаваў асаблівасьці расейскай экспансіі на Беларусь у розныя пэрыяды яе найнавейшай гісторыі. Паводле Ластоўскага, да 2013 году Расея пагаджалася на тое, што русыфікацыю прасоўваюць мясцовыя кіраўнікі, адданыя Расеі. «Па прынцыпе „сукін сын, але свой“, як адбывалася ў нашай Беларусі», — параўнаў дасьледчык. Але ў 2014 годзе пасьля Майдану ва Ўкраіне расейскія ўлады пераканаліся, што гэтая тактыка не спрацоўвае, і ў Беларусь хлынуў паток расейскіх грошаў, скіраваных на падрыў нацыянальнай ідэнтычнасьці і разбурэньне нацыянальнай памяці — тых фактараў, якія ва Ўкраіне дапамаглі перамагчы «рэвалюцыі годнасьці». Паводле Ластоўскага, расейская ідэалягічная экспансія ў разы павялічылася пасьля 2020 году.
«Гэтак звонку ў паняцьце беларускай гістарычнай памяці была ўведзеная ідэя генацыду беларускага народу на ўзор генацыду савецкага народу падчас мінулай сусьветнай вайны, якая ўжо была распрацаваная і правераная ў Расеі. Гэтую ідэю падхапіла Генэральная пракуратура Беларусі і яна хутка стала адной з самых важных у беларускай гістарычнай палітыцы», — мяркуе Аляксей Ластоўскі.
Дасьледчык бачыць «расейскія карані» у замоўчваньні тэмы Курапатаў, масавых рэпрэсій сталінскіх часоў, але асабліва ў кампаніі дыскрэдытацыі постаці Кастуся Каліноўскага.
«Працэсы, пра якія кажу, ідуць паступова і нарастаюць, павялічваецца ступень залежнасьці Беларусі ад Расеі. Але ёсьць і праблема таго, што беларуская прастора адчувае сябе ўсё больш закрытай ад уплыву з захаду. Выбудоўваецца сьцяна паміж Беларусьсю і Эўропай, што вядзе да нарастаньня інтэграцыі з расейскага боку», — прызнаў дасьледчык і выказаўся за тое, каб санкцыі адносна Беларусі ў галіне культуры «разглядаліся інакш», чым палітычныя і эканамічныя, «бо галоўная мэта — усё ж вырваць Беларусь з-пад расейскага ўплыву».
Формы культурніцкага супраціву
Прадстаўніца Беларускай рады культуры Надзея Гарэцкая адзначыла, што, тым ня менш, грамадзкасьць фармуе формы культурніцкага супраціву.
«Мы назіраем унутранае непрыняцьце прарасейскай арыентацыі палітычнага рэжыму, што выяўляецца ў росьце цікавасьці да беларускай нацыянальнай культуры і дэманстратыўным ігнараваньні прапагандысцкіх мерапрыемстваў», — адзначыла дасьледчыца. Паводле Надзеі Гарэцкай зьяўляецца новая хваля беларускаарыентаванай моладзі з эўрапейскімі каштоўнасьцямі — дасьледчыца спаслалася на рост беларускага кантэнту ў сацсетках.
Надзея Гарэцкая выказалася за стварэньне магчымасьцяў для абмену ідэямі, прадуктамі культурніцкай дзейнасьці і досьведам паміж беларусамі, якія апынуліся паабапал мяжы. Паводле Гарэцкай беларуская моладзь вельмі зацікаўленыя ў спрошчаным атрыманьні візаў у Эўразьвяз для навучаньня, у аднаўленьні перарваных транспартных ліній, у прыватнасьці цягнікоў, маладыя навукоўцы прагнуць магчымасьцяў для прафэсійных кантактаў і абменаў з заходнімі калегамі.
Гэтыя тэндэнцыі пацьвердзіў сваімі дадзенымі Павал Церашковіч.
«Галоўны выбар, галоўнае рашэньне за беларускай моладзьдзю. Калі паглядзець статыстыку, дзе навучаліся і дзе цяпер навучаюцца беларусы, дык гэта не на карысьць Расеі. 10 гадоў таму за мяжой Беларусі вучылася 40 тысяч студэнтаў, зь іх 77% вучыліся ў Расеі. Але пасьля анэксіі Крыму Расеяй бачна, што пайшоў пералом. І сёньня толькі ў адной Польшчы беларускіх студэнтаў навучаецца больш, чым у Расеі. А агулам у краінах Захаду, куды я далучаю таксама Японію і Паўднёвую Карэю, цяпер навучаюцца 58% ад усіх нашых студэнтаў, якія зьехалі за мяжу на вучобу. То бок моладзь робіць выбар у гэтай геапалітычнай сытуацыі», — мяркуе гісторык.
Форум